વક્ફ બિલનો વિવાદ: વક્ફ બોર્ડ શું છે, કાયદામાં સુધારો કરવાની જરૂર કેમ પડી? નવા બિલથી શું બદલાશે?

વક્ફ સુધારા બિલ સંસદમાં રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. કોંગ્રેસ અને સપા સહિત અનેક વિપક્ષી દળોએ આ બિલનો વિરોધ કર્યો છે. તે જ સમયે, સરકારનું કહેવું છે કે આ બિલ દ્વારા વક્ફ બોર્ડને આપવામાં આવેલી અમર્યાદિત શક્તિઓ પર અંકુશ લગાવવામાં આવશે અને તેનું સંચાલન વધુ સારી અને પારદર્શક રીતે કરવામાં આવશે. સરકારે તેને સંયુક્ત સંસદીય સમિતિ (જેપીસી)ને મોકલવાની ભલામણ કરી છે.

પહેલા આપણે જાણીએ કે વક્ફ શું છે?
વકફ કોઈપણ જંગમ અથવા સ્થાવર મિલકત હોઈ શકે છે જે ઇસ્લામને અનુસરતી કોઈપણ વ્યક્તિ ધાર્મિક હેતુઓ માટે દાન કરી શકે છે. આ દાનમાં આપેલી મિલકતનો કોઈ માલિક નથી. અલ્લાહને આ દાનમાં આપેલી સંપત્તિનો માલિક માનવામાં આવે છે. પરંતુ, તેને ચલાવવા માટે કેટલીક સંસ્થાઓ બનાવવામાં આવી છે.

વક્ફ કેવી રીતે થઈ શકે?
વકફ કરવાની વિવિધ રીતો હોઈ શકે છે. ઉદાહરણ તરીકે, જો કોઈ વ્યક્તિ એક કરતાં વધુ મકાનોની માલિકી ધરાવે છે અને તેમાંથી એક પર વકફ કરવા માંગે છે, તો તે વકફ માટે એક ઘર દાનમાં આપવા વિશે તેની વસિયતમાં લખી શકે છે. આવી સ્થિતિમાં, સંબંધિત વ્યક્તિના મૃત્યુ પછી પરિવાર તે ઘરનો ઉપયોગ કરી શકશે નહીં. વકફ મિલકતનું સંચાલન કરતી સંસ્થા તેનો વધુ ઉપયોગ સામાજિક કાર્યો માટે કરશે. એ જ રીતે શેરથી માંડીને મકાન, મકાન, પુસ્તકોથી લઈને રોકડ સુધી વકફ કરી શકાય છે.

કોઈપણ મુસ્લિમ વ્યક્તિ કે જેની ઉંમર 18 વર્ષથી વધુ છે તેના નામે કોઈપણ મિલકત વકફ કરી શકે છે. તેનો પરિવાર કે અન્ય કોઈ વ્યક્તિ વકફ મિલકતનો દાવો કરી શકે નહીં.

વકફ મિલકતનો વહીવટ કરનાર વ્યક્તિ શું કહેવાય છે?
વકફ મિલકતોના વહીવટ માટે વકફ બોર્ડ છે. આ સ્થાનિક અને રાજ્ય સ્તરે બનાવવામાં આવે છે. ઉત્તર પ્રદેશ, બિહાર જેવા રાજ્યોમાં પણ અલગ-અલગ શિયા અને સુન્ની વક્ફ બોર્ડ છે. રાજ્ય સ્તરે રચાયેલ વકફ બોર્ડ આ વકફ મિલકતોની સંભાળ રાખે છે. મિલકતોની જાળવણી, તેમાંથી આવક વગેરેનું ધ્યાન રાખવામાં આવે છે. કેન્દ્રીય સ્તરે, સેન્ટ્રલ વક્ફ કાઉન્સિલ રાજ્યોના વક્ફ બોર્ડને માર્ગદર્શિકા આપવાનું કામ કરે છે. દેશભરમાં બનેલા કબ્રસ્તાનો વકફ જમીનનો ભાગ છે. દેશના તમામ કબ્રસ્તાનો વકફ દ્વારા જાળવવામાં આવે છે.

દેશભરમાં લગભગ 30 સ્થાપિત સંસ્થાઓ છે જે તે રાજ્ય અથવા કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશમાં વકફ મિલકતોનું સંચાલન કરે છે. આ સંસ્થાઓ વકફ બોર્ડ તરીકે ઓળખાય છે. ભારતમાં 30 વક્ફ બોર્ડ છે, જેમાંથી મોટાભાગના રાજ્યોની રાજધાનીઓમાં તેમના મુખ્યાલય છે.

તમામ વક્ફ બોર્ડ વક્ફ એક્ટ 1995 હેઠળ કામ કરે છે. ભારતીય વક્ફ એસેટ મેનેજમેન્ટ સિસ્ટમ મુજબ, વક્ફ બોર્ડ મુસ્લિમોના ધાર્મિક, સામાજિક અને આર્થિક જીવનમાં સામેલ છે. તેઓ માત્ર મસ્જિદો, દરગાહ, કબ્રસ્તાન વગેરેને જ મદદ કરી રહ્યાં નથી પરંતુ તેમાંથી ઘણી શાળાઓ, કોલેજો, હોસ્પિટલો, દવાખાનાઓ અને મુસાફિરખાનાઓને પણ મદદ કરે છે જે સમાજ કલ્યાણ માટે બનાવવામાં આવી છે.

દેશની આઝાદી બાદ વકફ મિલકતના રક્ષણ અને તેની જાળવણી માટે વકફ એક્ટ-1954 ઘડવામાં આવ્યો હતો. 1995માં તેમાં કેટલાક ફેરફારો કરવામાં આવ્યા હતા. આ પછી, 2013 માં આ કાયદામાં કેટલાક વધુ સુધારા કરવામાં આવ્યા હતા. આ મુજબ રાજ્ય વક્ફ બોર્ડ સર્વે કમિશનરની નિમણૂક કરશે. સર્વે કમિશનર રાજ્યની તમામ વકફ મિલકતોના હિસાબો જાળવશે. તેમાં પ્રવેશ કરશે. તે સર્વે કમિશનર છે જે સાક્ષીઓને બોલાવે છે અને કોઈપણ વિવાદનું સમાધાન કરે છે. આ માટે, સર્વે કમિશનરની કચેરી છે, જેમાં ઘણા સર્વેયર છે જેઓ આ કામ કરે છે. જે વ્યક્તિ સ્થાનિક સ્તરે વકફ મિલકતની સંભાળ રાખે છે તેને મુતવલ્લી કહેવામાં આવે છે. તેની નિમણૂક રાજ્ય વક્ફ બોર્ડ દ્વારા કરવામાં આવે છે.

વક્ફ બોર્ડ કેટલી મિલકત ધરાવે છે?
ભારતીય વક્ફ એસેટ મેનેજમેન્ટ સિસ્ટમ (VAMSI) મુજબ, દેશમાં કુલ 3,56,047 વક્ફ એસ્ટેટ છે. જેમાં કુલ સ્થાવર મિલકતોની સંખ્યા 8,72,324 અને જંગમ મિલકતોની કુલ સંખ્યા 16,713 છે. ડિજિટલ રેકોર્ડની સંખ્યા 3,29,995 છે.

સરકાર દ્વારા રજૂ કરાયેલા વકફ સુધારા બિલ શું છે?
છેલ્લા ઘણા દિવસોથી એવી ચર્ચા ચાલી રહી હતી કે સરકાર વક્ફ બોર્ડમાં સંશોધન સંબંધિત બિલ સંસદમાં રજૂ કરી શકે છે. કેન્દ્રીય લઘુમતી બાબતોના પ્રધાન કિરેન રિજિજુએ 8 ઓગસ્ટે લોકસભામાં વકફ (સુધારા) બિલ, 2024 અને મુસ્લિમ વક્ફ (રદવા) બિલ, 2024 રજૂ કર્યા હતા. 40 થી વધુ સુધારાઓ સાથે, વક્ફ (સુધારા) બિલ વર્તમાન વક્ફ કાયદામાં કેટલાક વિભાગોને દૂર કરવાની દરખાસ્ત કરે છે.

વધુમાં, બિલ વર્તમાન કાયદામાં દૂરગામી ફેરફારો કરવા માંગે છે. આમાં કેન્દ્રીય અને રાજ્ય વક્ફ બોર્ડમાં મુસ્લિમ મહિલાઓનું પ્રતિનિધિત્વ સુનિશ્ચિત કરવાનો પણ સમાવેશ થાય છે. આ સાથે કોઈપણ ધર્મના લોકો તેની સમિતિના સભ્ય બની શકે છે. આ કાયદામાં છેલ્લે 2013માં સુધારો કરવામાં આવ્યો હતો.

આ બિલથી શું બદલાશે?
વકફ એક્ટ 1995ની કલમ 40 હટાવવાનો પ્રસ્તાવ છે. આ કલમ હેઠળ, બોર્ડ પાસે કોઈ મિલકત વકફ મિલકત છે કે કેમ તે નક્કી કરવાની સત્તા હતી. આ બિલ કેન્દ્રીય પોર્ટલ અને ડેટાબેઝ દ્વારા વકફ મિલકતોની નોંધણીનો પ્રસ્તાવ મૂકે છે. નવા કાયદાના અમલના છ મહિનાની અંદર મિલકતોની વિગતો કેન્દ્રીય પોર્ટલ પર દાખલ કરવાની રહેશે.

આ બિલમાં નવી કલમ 3A, 3B અને 3C સામેલ કરવાની જોગવાઈ છે. આ વિભાગો વકફની અમુક શરતો, પોર્ટલ અને ડેટાબેઝ પર વકફની વિગતો ફાઇલ કરવા અને વકફની ખોટી ઘોષણા સાથે સંબંધિત છે. વકફની ખોટી ઘોષણા રોકવા માટે બિલમાં જોગવાઈ છે. હવે કોઈપણ મિલકતને વકફ મિલકત તરીકે રજીસ્ટર કરતા પહેલા તમામ સંબંધિતોને યોગ્ય માહિતી આપવાની રહેશે.

મુસ્લિમ મહિલાઓનું પ્રતિનિધિત્વ
આ બિલમાં કેન્દ્રીય વક્ફ કાઉન્સિલ અને રાજ્ય વક્ફ બોર્ડમાં ઓછામાં ઓછી બે મહિલાઓ હોવાનો પ્રસ્તાવ છે. આ બિલ બોહરા અને અગાખાની સમુદાયો માટે અલગ ઔકાફ બોર્ડ (ઔકાફ એ વક્ફનું બહુવચન છે) ની સ્થાપના માટે જોગવાઈ કરે છે. ફેરફાર હેઠળ, મુસ્લિમ સમુદાયોમાં શિયા, સુન્ની, બોહરા, અગાખાની અને અન્ય પછાત વર્ગોને પ્રતિનિધિત્વ આપવાનું કહેવામાં આવ્યું છે.

અગાઉ વકફ બોર્ડમાં કોઈ પણ બિન-મુસ્લિમને ચીફ એક્ઝિક્યુટિવ ઓફિસર (CEO) તરીકે નિયુક્ત કરી શકાતો ન હતો. હવે બિલના ક્લોઝ 15માં સેક્શન 23માં સુધારો કરવાનો પ્રસ્તાવ છે. કલમ 23 CEOની નિમણૂક, તેમના કાર્યકાળ અને સેવાની અન્ય શરતો સાથે સંબંધિત છે. એવી જોગવાઈ કરવામાં આવી છે કે સીઈઓ રાજ્ય સરકારના જોઈન્ટ સેક્રેટરીના રેન્કથી નીચે નહીં હોય અને તેમની કોઈપણ ધર્મની જરૂરિયાત પણ દૂર કરવામાં આવશે.

નવા બિલ મુજબ, યુનિયન કાઉન્સિલમાં હવે એક કેન્દ્રીય મંત્રી, ત્રણ સાંસદો, મુસ્લિમ સંગઠનોના ત્રણ પ્રતિનિધિઓ અને ત્રણ મુસ્લિમ કાયદા નિષ્ણાતોનો સમાવેશ થશે. તેમાં સુપ્રીમ કોર્ટ અથવા હાઈકોર્ટના બે ભૂતપૂર્વ ન્યાયાધીશો, ચાર રાષ્ટ્રીય ખ્યાતનામ વ્યક્તિઓ અને કેન્દ્ર સરકારના વરિષ્ઠ અધિકારીઓ પણ સામેલ હશે.

કલેક્ટર મધ્યસ્થી તરીકેની ભૂમિકા ભજવશે
કલેક્ટરની મધ્યસ્થી તરીકેની ભૂમિકાને લઈને નવા બિલમાં મહત્વનો ફેરફાર કરવામાં આવ્યો છે. હવે કોઈ મિલકત વકફની છે કે સરકારી છે તે નક્કી કરવાનો અધિકાર જિલ્લા કલેક્ટરને રહેશે. કલમ 3C જણાવે છે કે આ અધિનિયમના અમલમાં આવ્યા પહેલા અથવા પછી વકફ મિલકત તરીકે માન્યતા પ્રાપ્ત અથવા જાહેર કરાયેલ કોઈપણ સરકારી મિલકતને વકફ મિલકત તરીકે ગણવામાં આવશે નહીં.

જો આવી કોઈ મિલકત સરકારી મિલકત છે કે કેમ તે અંગે કોઈ પ્રશ્ન ઊભો થાય તો તેને સ્થાનિક કલેક્ટરનો સંદર્ભ આપવામાં આવશે. કલેક્ટર તપાસ કરીને નક્કી કરશે કે મિલકત સરકારી મિલકત છે કે નહીં. તે પોતાનો રિપોર્ટ રાજ્ય સરકારને સુપરત કરશે. એક પેટા કલમ પણ ઉમેરવામાં આવી છે કે જ્યાં સુધી કલેક્ટર તેમનો અહેવાલ રજૂ ન કરે ત્યાં સુધી આવી મિલકતને વકફ મિલકત તરીકે ગણવામાં આવશે નહીં. વર્તમાન કાયદા અનુસાર આ નિર્ણય વક્ફ ટ્રિબ્યુનલ દ્વારા લેવામાં આવે છે. કલમ 3C હેઠળ, વિવાદિત જમીન પર સરકારનું અનિવાર્યપણે નિયંત્રણ હશે, જે અગાઉ વક્ફ બોર્ડ પાસે હતું. વકફ મિલકતોના સર્વેની સત્તા જિલ્લા કલેક્ટર અથવા ડેપ્યુટી કલેક્ટર પાસે રહેશે.

નવા બિલથી કેન્દ્રને કોઈપણ વકફના ઓડિટના નિર્દેશનની સત્તા પણ મળશે. આ ઓડિટ ભારતના કોમ્પ્ટ્રોલર અને ઓડિટર જનરલ દ્વારા નિયુક્ત ઓડિટર દ્વારા અથવા કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા આ હેતુ માટે નામાંકિત અધિકારી દ્વારા કરવામાં આવશે.

દાન કરવાના અધિકારની વ્યાખ્યા
એવી દરખાસ્ત કરવામાં આવી છે કે માત્ર મુસ્લિમો જ તેમની જંગમ અથવા અન્ય સંપત્તિ વકફ કાઉન્સિલ અથવા બોર્ડને દાન કરી શકે છે. આ સિવાય આ નિર્ણય કાનૂની માલિક જ લઈ શકે છે. નવા બિલમાં સરકારે સૂચવ્યું છે કે વક્ફ બોર્ડને મળનારી રકમનો ઉપયોગ વિધવાઓ, છૂટાછેડા લીધેલી મહિલાઓ અને અનાથોના કલ્યાણ માટે કરવામાં આવે.

બિલ પર સરકારનું શું કહેવું છે?
ગૃહમાં બિલ પર ચર્ચા કરતી વખતે કેન્દ્રીય પ્રધાન કિરેન રિજિજુએ કહ્યું કે આ બિલ સચ્ચર સમિતિની ભલામણોના આધારે લાવવામાં આવ્યું છે. તેમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે રાજ્ય અને કેન્દ્રીય વક્ફ બોર્ડમાં બે મહિલાઓ હોવી જોઈએ. આમાં કરાયેલી ભલામણોને લાગુ કરવા માટે અમે આ બિલ લાવ્યા છીએ. આ બિલમાં જે પણ જોગવાઈઓ છે, તેમાં બંધારણની કોઈપણ કલમનું ઉલ્લંઘન કરવામાં આવ્યું નથી. કોઈનો હક્ક છીનવીને ભૂલી જાઓ, આજ સુધી જેમને હક્ક નથી મળ્યો તેમને હક આપવા માટે આ બિલ લાવવામાં આવ્યું છે. તેમણે કહ્યું કે ઘણા ફેરફારો થઈ ચૂક્યા છે. 1995માં જે સુધારા કરવામાં આવ્યા હતા તે 2013માં લાવવામાં આવેલા સુધારા દ્વારા નિષ્ક્રિય કરવામાં આવ્યા હતા, તેથી આ બિલ લાવવું પડ્યું હતું. 1995નું વકફ સુધારો બિલ સંપૂર્ણપણે બિનઅસરકારક રહ્યું છે. તેથી આ સુધારો કરવો જરૂરી છે.

રિજિજુએ વિપક્ષને કહ્યું કે આ બિલનું સમર્થન કરો, તમને કરોડો લોકોના આશીર્વાદ મળશે. કેટલાક લોકોએ વક્ફ બોર્ડ પર કબજો કરી લીધો છે. સામાન્ય મુસ્લિમોને જે ન્યાય ન મળ્યો તેને સુધારવા માટે આ બિલ લાવવામાં આવ્યું છે.

કલેક્ટરની નિમણૂકને લઈને વિપક્ષના વાંધાઓ પર કિરેન રિજિજુએ કહ્યું કે કલેક્ટરને રેવન્યુ રેકોર્ડ જોવાની જવાબદારી છે. તો કલેક્ટર નહીં તો રેવન્યુ રેકર્ડ જોવા કોની નિમણૂંક થશે?

અગાઉ ટ્રિબ્યુનલમાં ત્રણ સભ્યો હતા. હવે તેમાં ન્યાયિક અને ટેકનિકલ સભ્ય પણ હશે.

નવા બિલમાં એવી જોગવાઈ છે કે કોઈ પણ સંજોગોમાં 90 દિવસની અંદર અપીલ કરવી જોઈએ અને છ મહિનામાં કેસનો નિકાલ કરવો જોઈએ.

બોર્ડ ચલાવવા માટે જાણકાર લોકોની જરૂર છે. તેથી બોર્ડ ચલાવવા માટે સારા અધિકારીઓની નિમણૂક કરવામાં આવશે.

વકફ મિલકતમાંથી જે પણ આવક થશે તેનો ઉપયોગ મુસ્લિમ સમુદાયના કલ્યાણ માટે જ કરવામાં આવશે.

વિપક્ષ આનો વિરોધ કેમ કરી રહ્યો છે?
લોકસભામાં વિપક્ષે એવી માંગ ઉઠાવી છે કે લોકસભામાં વકફ સુધારા બિલ રજૂ કર્યા બાદ તેને સંસદની સ્ટેન્ડિંગ કમિટીમાં તપાસ માટે મોકલવામાં આવે. કોંગ્રેસ સાંસદ પ્રમોદ તિવારીએ કહ્યું કે સરકારે બિલ લાવતા પહેલા મુસ્લિમ સંગઠનો સાથે વાત કરવી જોઈતી હતી. જો સરકારનો ઈરાદો સાચો હોય તો પહેલા બિલ પર ચર્ચા થવી જોઈએ.

સમાજવાદી પાર્ટીના વડા અખિલેશ યાદવે પોતાના ટ્વીટમાં કહ્યું કે વક્ફ બોર્ડના આ તમામ સુધારા પણ માત્ર એક બહાનું છે. સંરક્ષણ, રેલવે, નઝુલ જમીન જેવી જમીન વેચવાનું લક્ષ્ય છે. અખિલેશે એમ પણ કહ્યું કે લેખિત ગેરંટી આપવી જોઈએ કે વકફ બોર્ડની જમીનો વેચવામાં આવશે નહીં.
AIMIMના વડા અસદુદ્દીન ઓવૈસીએ કહ્યું કે મોદી સરકાર બોર્ડની સ્વાયત્તતા છીનવીને તેમાં હસ્તક્ષેપ કરવા માંગે છે. તેમણે એમ પણ કહ્યું કે હવે જો તમે વકફ બોર્ડની સ્થાપના અને માળખામાં સુધારો કરશો તો વહીવટી અરાજકતા સર્જાશે. વક્ફ બોર્ડની સ્વાયત્તતા છીનવાઈ જશે. જો વક્ફ બોર્ડ પર સરકારનું નિયંત્રણ વધશે તો તેની સ્વતંત્રતા પર અસર થશે. આ સિવાય આરજેડી, એનસીપી (શરદ જૂથ), શિવસેના (ઉદ્ધવ જૂથ) સહિત અન્ય પક્ષોએ પણ અલગ-અલગ દલીલો સાથે પ્રસ્તાવિત કાયદાનો વિરોધ કર્યો છે.

શા માટે કલમ 26નો ઉલ્લેખ કરવામાં આવી રહ્યો છે?
કોંગ્રેસના સાંસદ કેસી વેણુગોપાલે પણ બિલ પર ચર્ચા દરમિયાન તેનો ઉલ્લેખ કર્યો હતો. કલમ 26ને ટાંકીને તેમણે કહ્યું કે આ બિલમાં એવી જોગવાઈ છે કે બિન-મુસ્લિમ પણ વકફ બોર્ડના સભ્ય બની શકે છે. આ કોઈપણ ધર્મની આસ્થા અને સ્વતંત્રતા પર હુમલો છે.

વાસ્તવમાં, કલમ 26 ધાર્મિક બાબતોનું સંચાલન કરવાની સ્વતંત્રતા આપે છે. આ લેખ કહે છે કે દરેક ધાર્મિક સંપ્રદાય અથવા તેના કોઈપણ વિભાગને ધાર્મિક અને સખાવતી હેતુઓ માટે સંસ્થાઓની સ્થાપના અને જાળવણી કરવાનો અધિકાર છે. તમામ ધાર્મિક સંપ્રદાયો અથવા તેના કોઈપણ વિભાગને પણ તેમના ધર્મ સાથે જોડાયેલ બાબતોનું સંચાલન કરવાનો અધિકાર હશે.

તમામ ધાર્મિક સંપ્રદાયો અથવા તેના કોઈપણ વિભાગને જંગમ અને સ્થાવર મિલકત હસ્તગત કરવાનો અને ધરાવવાનો અધિકાર છે. આ સાથે, તેમને કાયદા મુજબ આવી મિલકતોનો વહીવટ કરવાનો અધિકાર પણ હશે.

અખિલેશ યાદવે ગૃહમાં બિલનો વિરોધ કર્યો હતો અને કહ્યું હતું કે, ‘આ બિલ ખૂબ જ સારી રીતે વિચારેલી રાજનીતિ પર આધારિત છે. જ્યારે લોકતાંત્રિક રીતે ચૂંટાવા માટેની પ્રક્રિયા પહેલેથી જ છે, તો પછી તેમાં નામાંકન શા માટે કરવામાં આવે છે? વકફ બોર્ડમાં બિન-મુસ્લિમ સભ્યનો સમાવેશ કરવાનું શું વ્યાજબી છે? સત્ય એ છે કે ભાજપ આ બિલ તેના થોડા હતાશ અને કટ્ટર સમર્થકો માટે લાવ્યું છે.